قدیمی‌ترین اسناد تجارت بین‌الملل به قرن نوزدهم پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد. با ظهور دولت‌های ملی و رقابت بر سر منابع، تجارت محصولات داخلی با خارجیان معنای جدیدی فراتر از رفع نیازها پیدا کرد و به ابزاری برای افزایش ثروت ملی و کسب نفوذ بر کشورهای دیگر تبدیل شد. بنابراین، قدرت اقتصادی و پتانسیل رشد یک کشور بر اساس اثربخشی استراتژی تجارت بین‌المللی آن بنا شده است، که از طریق تعادل بین ارزش فعالیت‌های صادرات و واردات سنجیده می‌شود. در این مقاله سعی داریم تا تراز تجاری که همان اختلاف میزان صادرات و واردات است را به همراه جوانب آن بررسی کنیم. پیشنهاد می‌کنیم تا پایان مقاله با پیپسیلون همراه باشید.
تراز تجاری (Trade Balance) چیست؟
تراز تجاری (TB یا BOT)، تفاوت بین کل ارزش صادرات و کل ارزش واردات یک کشور در یک دوره زمانی مشخص است. به تراز تجاری، تراز بازرگانی یا خالص صادرات (NX) نیز گفته می‌شود. تراز تجاری نشان می‌دهد که آیا کشور توانسته در دوره مورد نظر، کالاها و خدمات تولید داخل را به کشورهای خارجی (صادرات) بیشتر از آنچه از خارج (واردات) خریداری کرده، بفروشد یا خیر. بنابراین، BOT به عنوان شاخص اصلی اقتصادی فعالیت‌های تجارت بین‌المللی یک کشور و پارامتری مهم برای ارزیابی رشد اقتصادی در نظر گرفته می‌شود.
با این حساب اگر میزان صادرات از واردات بیشتر باشد یا برعکس، چه اتفاقی رخ می‌دهد؟ به شکل خلاصه این دو وضعیت را “تراز تجاری مثبت” و “تراز تجاری منفی” می‌نامند.
تراز تجاری مثبت و تراز تجاری منفی چیست؟
وقتی ارزش کل صادرات از واردات یک کشور بیشتر باشد، تراز تجاری مثبت است و مازاد تجاری ایجاد می‌کند. مازاد تجاری به این معنی است که کشور از تجارت بین‌الملل سود کسب کرده است. دولت می‌تواند از این بودجه اضافی برای افزایش سرمایه‌گذاری‌های داخلی جهت بهبود سطح زندگی یا سرمایه‌گذاری‌های خارجی برای ایجاد منابع درآمد جدید برای کشور استفاده کند.
وقتی ارزش کل صادرات از واردات کمتر باشد، تراز تجارت منفی است و کسری تجاری ایجاد می‌کند. کسری تجاری به این معنی است که کشور در عرصه جهانی بیش از درآمد خود هزینه می‌کند. در نتیجه، دولت ممکن است مجبور شود برای جبران کمبود بودجه، مالیات‌های جدیدی وضع کند یا از سایر کشورها یا سازمان‌های بین‌المللی پول مانند صندوق بین‌المللی پول (IMF) وام بگیرد.
Trade Balance بزرگترین بخش از تراز پرداخت‌ها یا Balance of Payments (BoP) است که سابقه یک کشور در فعالیت‌های مالی بین‌المللی را نشان می‌دهد. تراز پرداخت‌ها از حساب جاری (معاملات تجارت بین‌الملل) که شامل BOT می‌شود و حساب سرمایه (معاملات سرمایه‌گذاری بین‌المللی) تشکیل شده است.
تراز پرداخت‌ها مجموع تمام تراکنش‌های ورودی و خروجی بین واحدهای اقتصادی یک کشور و سایر نقاط جهان است. از لحاظ تئوری، این دو حساب باید یکدیگر را متعادل کنند و تراز پرداخت‌های صفر را به همراه داشته باشند. با این حال، سیاست‌های اقتصادی مختلف و نوسانات نرخ ارز معمولا باعث انحرافاتی بین آن‌ها می‌شوند.
اجزای تشکیل‌دهنده تراز تجاری
محصولات اقتصادی که در محاسبه تراز تجاری لحاظ می‌شوند، به دو دسته کالا یا خدمات تقسیم می‌شوند و قیمت آن‌ها تاثیر مستقیمی روی ارزش صادرات و واردات دارد. کالاها، اجناس و محصولات ملموس تولیدی داخل کشور هستند که از مواد غذایی و دارو گرفته تا خودرو و انرژی را شامل می‌شوند.
در مقابل خدمات، بر پایه تعاملات انسانی شکل می‌گیرند و شامل ارائه پشتیبانی یا برعهده گرفتن مسئولیت انجام یک کار خاص هستند. طیف خدمات می‌تواند از سرگرمی و آموزش گرفته تا فروش و مراقبت‌های بهداشتی را در بر گیرد.
قیمت کالاها و خدمات در ابتدا به هزینه‌های تولید مانند مواد اولیه، انبارداری، حمل‌ونقل و هزینه‌های نیروی انسانی بستگی دارد. برای مثال، نوسانات قیمت نفت خام می‌تواند باعث شود تولیدکنندگان محصولات نفتی، قیمت‌های خود را برای هماهنگ شدن با تغییرات، تعدیل کنند. سپس بر اساس نسبت عرضه و تقاضای داخلی، حاشیه سود تولیدکننده به قیمت نهایی اضافه می‌شود. حجم عرضه و تقاضا می‌تواند به صورت فصلی تغییر کند و تحت تاثیر شدید شرایط اقتصادی و مالی مانند تورم و مالیات قرار گیرد.
تقاضای خارجی، عامل نهایی تعیین‌کننده قیمت‌هاست. به ویژه اگر ارز خارجی باارزش‌تر از ارز داخلی باشد، شرکت‌ها ترجیحا محصولات خود را صادر کرده و سود بالاتری کسب می‌کنند. در نتیجه، قیمت‌های صادرات تا زمانی که برای خریداران خارجی مقرون به صرفه باقی بماند، به طور مداوم افزایش می‌یابد.
از سوی دیگر، صنعتی که با مازاد تقاضا مواجه است، شرکت‌ها را به واردات محصولات، ترجیحاً از کشورهای کم‌هزینه تشویق می‌کند و کل ارزش واردات را افزایش می‌دهد. در نهایت، قیمت‌های اسمی در بازارهای داخلی کاهش یافته و ارزش صادرات را پایین می‌آورد.
نحوه محاسبه تراز تجاری چگونه است؟ فرمول تراز تجاری چیست؟
تراز تجاری با مقایسه صادرات و واردات، اثربخشی فعالیت‌های تجاری بین‌المللی یک کشور را نشان می‌دهد. فرمول محاسبه تراز تجاری به صورت زیر است: (از راست به چپ بخوانید)
تراز تجاری (TB) = X (ارزش کل صادرات) – M (ارزش کل واردات)
نحوه محاسبه ممکن است بین کشورها متفاوت باشد. برای مثال، گزارش اصلی تراز تجاری در منطقه یورو و فرانسه فقط کالاها را در نظر می‌گیرد و خدمات را شامل نمی‌شود. تراز تجاری خدمات فرانسه به طور جداگانه محاسبه می‌شود و این دو دسته در یک گزارش دیگر ترکیب می شوند.
بد نیست که یک مثال پیرامون فرمول تراز تجاری را با هم بررسی کنیم. فرض کنید کشوری در یک ماه خاص، به ارزش ۱۰۰۰ واحد پولی کالا صادر کرده و ۸۰۰ واحد پولی کالا وارد کرده است. با استفاده از فرمول تراز تجاری، می‌توانیم TM (تراز تجاری) را به شرح زیر محاسبه کنیم: (از راست به چپ بخوانید)
تراز تجاری = ۱۰۰۰ (صادرات) – ۸۰۰ (واردات) = ۲۰۰
در این مثال، تراز تجاری ۲۰۰ واحد پولی است که نشان می‌دهد این کشور در آن ماه خاص، ۲۰۰ واحد پولی مازاد تجاری داشته است. به عبارت دیگر، ارزش کالاهای صادراتی ۲۰۰ واحد پولی بیشتر از ارزش کالاهای وارداتی بوده است.
عوامل موثر بر تراز تجاری کدامند؟
تراز تجاری تحت تاثیر چندین عامل کلیدی قرار دارد، از جمله:
۱- نرخ ارز
- نرخ ارز موثر واقعی (REER): کاهش REER نشان‌دهنده کاهش هزینه‌های تولید داخلی و افزایش رقابت صادراتی است که منجر به بهبود تراز تجاری می‌شود.
- افزایش / کاهش ارزش پول یک کشور: ارز قوی باعث گران شدن صادرات و ارزان شدن واردات شده و می‌تواند منجر به کسری تراز تجاری شود (چرا که صادرات کاهش پیدا می‌کند)، در حالی که ارز ضعیف صادرات را ارزان‌تر و واردات را گران‌تر می‌کند و منجر به مازاد تراز تجاری می‌شود.
۲- تقاضای داخلی و خارجی
- تقاضا برای کالا و خدمات: تقاضای بالا برای کالاها و خدمات یک کشور می‌تواند منجر به مازاد تجاری شود، در حالی که تقاضای کم می‌تواند منجر به کسری تراز تجاری گردد.
- نرخ رشد تولید ناخالص داخلی (GDP): به نظر نمی‌رسد نرخ رشد سرانه تولید ناخالص داخلی (GDP) داخلی و خارجی با تغییر تراز تجاری همبستگی مشخصی داشته باشد، اما شاید بتوان در شرایط خاص آن را تاثیرگذار دید.
۳- سیاست‌های دولت
- تعرفه‌ها و یارانه‌ها: تعرفه‌ها می‌توانند واردات را گران‌تر کنند و منجر به کاهش واردات و افزایش تولید داخلی شوند، در حالی که یارانه‌ها می‌توانند صادرات را رقابتی‌تر کنند و منجر به افزایش صادرات و مازاد تراز تجاری شوند.
- موافقتنامه‌ها و سیاست‌های تجاری: موافقتنامه‌ها و سیاست‌های تجاری، مانند موانع غیرتعرفه‌ای و آزادسازی تجارت، می‌توانند بر حجم تجارت و تراز تجاری تاثیر بگذارند.
۴- شرایط اقتصادی جهانی
- رکودهای اقتصادی: رکودهای اقتصادی جهانی می‌تواند تقاضا برای صادرات را کاهش دهد و منجر به کسری تراز تجاری شود.
- تغییرات در قیمت جهانی کالاها: تغییرات در قیمت جهانی کالاهای اساسی می‌تواند بر تراز تجاری یک کشور تاثیر بگذارد، به ویژه اگر آن کشور برای صادرات به یک کالای خاص وابستگی زیادی داشته باشد.
۵- ثبات سیاسی
- بی‌ثباتی سیاسی: بی‌ثباتی سیاسی می‌تواند با کاهش سرمایه‌گذاری خارجی شده و افزایش عدم اطمینان، بر تراز تجاری یک کشور تاثیر منفی می‌گذارد.
۶- سایر عوامل
- تورم: تورم می‌تواند با تغییر قیمت نسبی واردات و صادرات، بر تراز تجاری تاثیر بگذارد.
- از جمله سایر عوامل می‌توان به سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی خالص (FDI)، هزینه مواد خام و کالاهای واسطه، صنایع داخلی مهم و شرایط داخلی آن‌ها مانند عرضه و تقاضای داخلی، کنترل‌های گمرکی و غیره نیز اشاره کرد.
این عوامل با هم در تعامل بوده و بر یکدیگر نیز تاثیر می‌گذارند و تراز تجاری را به یک شاخص پیچیده و پویا از عملکرد اقتصادی یک کشور تبدیل می‌کنند.
تاثیر تراز تجاری بر اقتصاد چگونه است؟
تراز تجاری نشان می‌دهد که آیا یک کشور در حال ایجاد منابع اضافی فراتر از ظرفیت محلی خود برای خلق ارزش است یا خیر. این رقم به عنوان یک شاخص مهم از پتانسیل رشد اقتصادی و بخش مهمی از تولید ناخالص داخلی (GDP)، به دقت توسط دولت‌ها و بانک‌های مرکزی برای تنظیم سیاست‌هایشان مورد بررسی قرار می‌گیرد.
مازاد تجاری به طور معمول منجر به افزایش تولید ناخالص داخلی می‌شود، در حالی که کسری تراز تجاری آن را ضعیف می‌کند. اگرچه اکثر کشورها به دنبال دستیابی به تراز تجاری مثبت هستند، اما مازاد یا کسری لزوما نشان‌دهنده قدرت یا ضعف اقتصادی نیست. ارقام تراز تجاری باید در چارچوب شرایط اقتصادی جاری، سیاست‌های اقتصادی و چرخه‌های تجاری آن کشور تفسیر شود.
راهبردهای رشد صادرات محور و تقاضا محور
در دوران رکود اقتصادی، دولت می‌تواند با اتخاذ یک سیاست اقتصادی انبساطی از طریق راهبرد رشد صادرات محور، اقتصاد را تحریک کند. هدف این است که با افزایش حجم فروش خارجی، منابع خارجی را به کشور بازگرداند. بنابراین، دستیابی به مازاد تجاری به عنوان یک دستاورد تلقی می‌شود و کسری تراز تجاری نشان‌دهنده نقص این سیاست خواهد بود.
با این حال، اگر اقتصاد در حال حاضر در حال گسترش باشد، ممکن است از یک سیاست اقتصادی انقباضی برای کنترل نرخ تورم با استفاده از راهبرد رشد تقاضا محور استفاده شود. واردات بیشتر کالاها و خدمات خارجی می‌تواند رقابت قیمتی را در اقتصاد داخلی تشویق کند. در نتیجه، کسری تراز تجاری در این شرایط یک پیامد طبیعی سالم تلقی می‌شود، در حالی که مازاد تجاری نشان‌دهنده ناکارآمدی فعالیت‌های واردات است.
جنگ‌های تجاری
در حالی که سلامت و رشد اقتصادی مهم هستند، عوامل دیگری نیز وجود دارند که می‌توانند کشورها را از سیاست‌های اقتصادی خود منحرف کنند. جنگ تجاری بین بزرگترین مصرف‌کننده و بزرگترین تولیدکننده جهان، یعنی آمریکا و چین، نمونه‌ای از این موضوع است.
کسری تجاری ایالات متحده با چین به مدت طولانی در حال رشد است که در سال ۲۰۱۸ به بیش از ۳۷۵ میلیارد دلار رسید. در نتیجه، رئیس جمهور دونالد ترامپ، چین را به نقض رویه‌های تجارت بین‌المللی با ایالات متحده از طریق دستکاری در پول، سرقت مالکیت فکری و محدود کردن دسترسی به بازار متهم کرد. چین با این ادعا که ترامپ در تلاش است تا مانع از تبدیل شدن چین به یک قدرت اقتصادی شود، به این اتهامات پاسخ داد. در نتیجه، زمانی که ایالات متحده تصمیم گرفت تعرفه ۲۵ درصدی بر روی برخی از کالاهای چینی اعمال کند، جنگ تجاری آغاز شد و با اعمال تعرفه‌های بیشتر بر واردات چین به سرعت تشدید شد.
با در نظر گرفتن اینکه ایالات متحده از یک راهبرد رشد تقاضا محور پیروی می‌کند، گران و دشوار کردن واردات با سیاست اقتصادی آن‌ها مغایرت دارد. با بدتر شدن آمار واردات، کسری تراز تجاری ایالات متحده کاهش می‌یابد و باعث می‌شود ارزش دلار آمریکا در برابر سایر ارزها تنزل پیدا کند.
گزارش‌های کلیدی تراز تجاری در سراسر جهان
هر اقتصاد بزرگ در جهان، گزارش دوره‌ای تراز تجاری منتشر می‌کند تا عموم مردم را از درآمد و مخارج خارجی خود مطلع کند. اطلاعات موجود در گزارش تراز تجاری می‌تواند بسته به کشور متفاوت باشد، زیرا برخی از کشورها هر دو کالا و خدمات را برای محاسبه تراز تجاری در نظر می‌گیرند، در حالی که برخی فقط کالاها را لحاظ می‌کنند.
ایالات متحده آمریکا
- منطقه: آمریکای شمالی
- تاریخ انتشار: ماهانه، سه ماهه و سالانه
- آژانس انتشاردهنده: اداره تجزیه و تحلیل اقتصادی ایالات متحده (U.S. Bureau of Economic Analysis)
- دارایی‌های تحت تاثیر: دلار آمریکا (USD) – سهام و اوراق قرضه ایالات متحده – شاخص‌های US30، US500، US_Tech100
اتحادیه اروپا (EU)
- منطقه: اروپا
- تاریخ انتشار: ماهانه، سه ماهه و سالانه
- آژانس انتشاردهنده: یورواستات (Eurostat)
- دارایی‌های تحت تاثیر: یورو (EUR) – یورواستاکس (EuroStoxx50) – دکس (DAX30) – اوراق قرضه دولتی کشورهای عضو اتحادیه اروپا
بریتانیا
- منطقه: اروپا
- تاریخ انتشار: ماهانه، سه ماهه و سالانه
- آژانس انتشاردهنده: اداره آمار ملی (National Statistics)
- دارایی‌های تحت تاثیر: پوند انگلیس (GBP) – یورو (EUR) – سهام بریتانیا – شاخص UK100 – اوراق قرضه دولتی انگلیس (UK Gilts)
کانادا
- منطقه: آمریکای شمالی
- تاریخ انتشار: ماهانه، سه ماهه و سالانه
- آژانس انتشاردهنده: آمار کانادا (Statistics Canada)
- دارایی‌های تحت تاثیر: دلار کانادا (CAD) – سهام کانادا – شاخص S&P و TSX – اوراق قرضه قابل معامله کانادا – نفت خام
ژاپن
- منطقه: آسیا
- تاریخ انتشار: ماهانه، سه ماهه و سالانه
- آژانس انتشاردهنده: دفتر آمار ژاپن (The Statistics Bureau of Japan)
- دارایی‌های تحت تاثیر: ین ژاپن (JPY) – سهام ژاپن – شاخص Nikkei225 – اوراق قرضه دولتی ژاپن
چین
- منطقه: آسیا
- تاریخ انتشار: ماهانه، سه ماهه و سالانه
- آژانس انتشاردهنده: اداره ملی آمار (National Bureau of Statistics)
- دارایی‌های تحت تاثیر: یوان چین (CNY) – دلار استرالیا (AUD) – دلار نیوزلند (NZD) – سهام چین – شاخص China A50 – اوراق قرضه دولتی چین
استرالیا
- منطقه: اقیانوسیه، آسیا
- تاریخ انتشار: ماهانه، سه ماهه و سالانه
- آژانس انتشاردهنده: اداره آمار استرالیا (Australian Bureau of Statistics)
- دارایی‌های تحت تاثیر: دلار استرالیا (AUD) – دلار نیوزلند (NZD) – سهام و اوراق قرضه استرالیا و نیوزلند – شاخص ASX200
بیشتر بخوانید: معرفی جفت ارزها در فارکس
چگونگی تاثیر تراز تجاری در فارکس
تراز تجاری نقش مهمی در بازار ارزهای خارجی (Forex) ایفا می‌کند، زیرا مستقیما بر ارزش ارز یک کشور تاثیر می‌گذارد. در ادامه نکات کلیدی در مورد چگونگی تاثیر تراز تجاری در فارکس را مطرح می‌کنیم. البته در اصل می‌توان گفت که تراز تجاری در تحلیل فاندامنتال فارکس اثر می‌گذارد.
۱- عرضه و تقاضا
- مازاد تجاری: مازاد تجاری به معنای تقاضای بیشتر برای ارز یک کشور است که منجر به افزایش ارزش آن نسبت به سایر ارزها می‌شود. این امر به این دلیل است که کشور کالاها و خدمات بیشتری نسبت به واردات خود صادر می‌کند و مازادی از ارز خارجی ایجاد می‌کند که می‌تواند برای خرید سایر ارزها استفاده شود.
- کسری تجاری: برعکس، کسری تجاری به معنای تقاضای کمتر برای ارز یک کشور است که باعث کاهش ارزش آن می‌شود. این امر به این دلیل است که کشور کالاها و خدمات بیشتری نسبت به صادرات خود وارد می‌کند و در نتیجه کمبود ارز خارجی ایجاد می‌شود.
۲- نرخ بهره
- مازاد تجاری: مازاد تجاری معمولا منجر به کاهش نرخ بهره می‌شود، زیرا کشور نیازی به استقراض زیاد از سایر کشورها ندارد. این موضوع می‌تواند باعث شود که ارز آن برای سرمایه‌گذاران خارجی جذابیت کمتری داشته باشد و در نتیجه ارزش آن کاهش یابد.
- کسری تجاری: کسری تجاری اغلب منجر به افزایش نرخ بهره می‌شود، زیرا کشور برای پرداخت واردات خود نیاز به استقراض بیشتر از سایر کشورها دارد. این امر می‌تواند باعث شود که ارز آن برای سرمایه‌گذاران خارجی جذابیت بیشتری داشته باشد و در نتیجه ارزش آن افزایش یابد.
۳- تورم
- مازاد تجاری: مازاد تجاری می‌تواند منجر به کاهش تورم شود، زیرا کشور به اندازه گذشته کالا و خدمات وارد نمی‌کند. این می‌تواند باعث افزایش ارزش ارز آن شود.
- کسری تجاری: کسری تجاری می‌تواند منجر به افزایش تورم شود، زیرا کشور باید کالا و خدمات بیشتری را وارد کند. این می‌تواند باعث کاهش ارزش ارز آن کشور و افزایش تورم شود.
۴- انتخاب ارز
- ارز کاربردی: تراز تجاری می‌تواند بر انتخاب ارز کاربردی برای تراکنش‌های تجاری بین‌المللی تاثیر بگذارد. به عنوان مثال، مازاد تجاری مداوم ژاپن منجر به استفاده از ین به عنوان ارز کاربردی برای بسیاری از کسب و کارهای ژاپنی شده است.
۵- اخبار اقتصادی و تجارت فارکس
- انتشار اخبار اقتصادی: انتشار اخبار اقتصادی، مانند تصمیمات نرخ بهره، گزارش‌های اشتغال و انتشار تولید ناخالص داخلی (GDP)، می‌تواند تاثیر قابل توجهی بر ارزش ارز داشته باشد. معامله‌گران می‌توانند با استفاده از تقویم‌های اقتصادی، زمان‌بندی و اهمیت این رویدادها را شناسایی کرده و بر اساس آن موقعیت‌ها و استراتژی‌های مدیریت ریسک خود را تنظیم کنند.
برای اطلاع از آخرین رویدادهای مهم می‌توانید به تقویم اقتصادی فارکس مراجعه کنید
در نهایت می‌توان گفت تراز تجاری در فارکس از طریق عرضه و تقاضا، نرخ بهره، تورم، نرخ بیکاری و غیره، تاثیر مستقیمی بر نرخ ارز دارد. همچنین انتشار اخبار اقتصادی و استراتژی‌های معاملاتی نقش مهمی در بازار فارکس ایفا می‌کنند و فرصت‌هایی را برای معامله‌گران برای بهره‌مندی از تحرکات بازار فراهم می‌آورند.
سخن پایانی
در نهایت می‌توان گفت که تراز تجاری یا شاخص تراز تجاری یا Trade Balance یا Balance of Trade و سایر نام‌های آن، قدرت نسبی یک کشور را در مورد اقتصاد آن نشان می‌دهد و همچنان به عنوان یک فاکتور مهم و اثرگذار در نظر گرفته می‌شود.
همان طور که عنوان شد، یا این شاخص در وضعیت مثبت و مازاد تجاری قرار دارد و یا در وضعیت کسری تجاری. هر کدام از این دو وضعیت می‌تواند مزایا و معایب خاص خود را داشته باشد و دولت‌مردان باید بر اساس شرایط لحظه‌ای و سیاست طولانی مدت اقتصادی یک کشور، به سمت یکی از آن‌ها حرکت کنند.